24 november 2021

Dankzij een schenking verwierf het Edams Museum de nagenoeg complete serviezencollectie van de plaatselijke aardewerkfirma Fris. Op een expositie in het Edams stadhuis en in winkeletalages met ‘Frisjes’ is te zien hoe vernieuwend tijdloos de pastelkleurige serviezen en vazen waren.  

Fris oogt, inderdaad, nog steeds fris: kwalitatief hoogwaardige kopjes, schotels, schalen, vazen en pindasets. De diabolo-vormgeving van gegoten pastelkleurige vazen past bij het optimistische Nederlandse design van de wederopbouwjaren vijftig met ook De Ploeg-stoffen, Leerdam-glas en Tomado-rekjes. Daardoor lijkt deze kleine expositie in het stadhuis, de dependance van het Edams Museum, warempel op een presentatie van de vakbeurs in Utrecht, waar inkopers de serviezen van Fris (1947-69) aanvankelijk te vooruitstrevend vonden. In de zaal ernaast is een tafel opgedekt met 24-delig, onopdringerig serviesgoed. Onze grootouders schaften dat destijds als één geheel bij kleinere, luxe huishoudspeciaalzaken aan.
De invloedrijke stichting Goed Wonen prees de doelmatige vormgeving van Fris. Terecht. Zo kun je dankzij een afgeplatte handgreep het deksel van een soepterrine zonder wiebelen omgekeerd ondersteboven op tafel leggen. De kekke eierschaaltjes zijn stapelbaar, dus ruimtebesparend. Verder maakte Fris de deksels van thee- en koffiepotjes zoveel mogelijk identiek om de serieproductie te versimpelen en voor makkelijke, onderlinge uitwisselbaarheid.

Zaaloverzicht met Fris-keramiek

Vrije hand
Edammers koesteren de firma Fris vooral vanwege de werkgelegenheid die het voormalige Zuiderzee-vissers bood. Het bedrijf werd in 1947 aan de Baandervesting gesticht door Gerrit Fris senior en junior. Technisch wisten ze weinig van keramiek. Daarom trokken zij de ontwerper Willem Hendrik de Vries aan als artistiek leider. Hij kreeg de vrije hand om een duidelijke moderne stijl te bepalen. Toch zag hij geen waardeverschil tussen handgedraaide of semi-industriële gegoten keramiek.
Zijn puntige Jubilant-servies (1958) werd het meest succesvolle Fris-ontwerp, ook vanwege de sterkte. De esthetische ontwerper selecteerde spannende kleurcombinaties. Bij een bloempot liet hij de – tijdens gebruik amper zichtbare – binnenkant donkergroen glazuren, afstekend tegen de crêmewitte buitenzijde. Maar Fris was niet alleen effen. Versiering mocht, maar mondjesmaat, zoals de ingekerfde decoraties met figuurtjes en motieven van Nel Bruynzeel. Na De Vries’ vertrek in 1962 ontwikkelden de externe industrieel ontwerpers Emile Truyen en Jan Lucassen het afgeronde Marijke-servies (1963), dat een winkeldochter bleek. Leerdam-glasontwerper Floris Meydam werd binnengehaald voor luxe woonaccessoires in uitgesproken kleuren.

Servies Jubilant, 1958, foto: Marco Bakker, styling: Marijke Schipper

Mid-century design
Vanaf 1951 liet Gerrit Fris zijn honderd medewerkers in de winst delen, hetgeen maar vier jaar duurde. Een brand en het koperspubliek, dat klassiek porselein met bloemetjesdécors wilde, dirigeerden Fris richting rode cijfers. Op het succesvolle eierschaaltje kreeg Fris geen octrooi, waardoor onfrisse concurrenten het straffeloos konden namaken. Maar de nekslag gaven grote detaillisten die bulkvoorraden gebruiksgoed inkochten bij lagelonenproducenten in Italië en Oost-Europa: einde Nederlandse keramiekindustrie.
Dankzij vorige exposities in Purmerend (1986) en ’s-Hertogenbosch (1988) herontdekten verzamelaars Fris. Inmiddels kom je Fris nog zelden tegen in de kringloop; wel als ‘mid-century design’ op veilingsites, voor een paar tientjes. Afgezet tegen de toenmalige verkooprijzen in guldens behield Fris ook in dat opzicht zijn waarde. Koop daarom eerst de catalogus met de bedrijfsgeschiedenis en een overzicht met vrijwel alle Fris-producten erin. 

Etalage aan de Voorhaven met Fris-serviezen

‘Fris Springlevend. 75 jaar Fris Edam’, t/m 20 maart in het Edams stadhuis (een dependance van het Edams Museum, MK geldig) en diverse locaties in Edam (gratis toegankelijk), www.edamsmuseum.nl, www.frisedam.nl

Hoofdbeeld: Servies Palet, 1957, foto: Marco Bakker, styling: Marijke Schipper

Anders dan aangekondigd verschijnt de recensie van de tentoonstelling over Thérèse Schwartze in Museum Paul Tetar van Elven in de eerste week van januari.