Afscheid van de engelen

12 juli 2021

Het gerestaureerde Apostelhuis lijkt op het eerste gezicht atypisch voor Nul-kunstenaar Jan Schoonhoven. Maar Museum Prinsenhof maakt aannemelijk dat dit religieus geïnspireerde curiosum een sleutelstuk is in zijn oeuvre.

‘Ik ben gotiekziek’, zei Jan Schoonhoven weleens, die zichzelf ook ‘atheïst bij de gratie Gods’ noemde. Wie alleen de witte reliëfs kent waar Schoonhoven (1914-94) wereldberoemd mee is geworden, zal dit vreemd in de oren klinken. Die abstracte kunstwerken, het beste wat de Nul-beweging uit de jaren ’60 te bieden heeft, zijn gespeend van spiritualiteit en ogen juist on-katholiek strak en emotieloos. Maar voordat hij zijn definitieve stijl vond, tekende Schoonhoven kerkinterieurs en Bijbelse taferelen. Hoewel hij zich nooit heeft bekeerd tot de kerk van Rome, was het geloof een factor van belang in zijn leven en werk.
Hoe groot precies, bleek in 2015 toen in de aanloop naar een grote Schoonhoven-tentoonstelling bij Museum Prinsenhof in Delft een plastic tasje werd afgeleverd. Erin zat een bouwwerk van papier en ribkarton. Het lijkt een soort adventshuisje, met achter de ramen veertig figuren uit de vroegchristelijke kerk: apostelen, diakenen, evangelisten en engelen. Hoe belangrijker in de hiërarchie, hoe hoger ze staan. Hun gezichten en aureolen zijn extreem gedetailleerd getekend. Het huisje zelf is uitgevoerd in gotische stijl, met ranke pilaren en langgerekte ramen.

Langzaam opkrikken
Museum Prinsenhof wist het curieuze werk te verwerven voor de collectie, die inmiddels 77 Schoonhovens telt en daarmee tot de belangrijkste ter wereld behoort. Meteen werd er een langdurig restauratietraject in gang gezet. Want het fragiele bouwsel had decennialang boven op een kast gelegen en vermoedelijk had een huiskat er een lekker slaapplekje van gemaakt. Het was flink ingedeukt, figuurtjes zaten los, een kruis ontbrak en er zat een gat in de gevel.
Met engelengeduld heeft papierrestaurator Francien van Daalen de brokstukken met een pincet uit de drie etages gevist en gelabeld. Tijdens het systematisch demonteren werden vliegjes, spinnennestjes, stof en haren verwijderd. Daarna begon een grote, geduldige herstelactie. Als een restauratie-architect in het klein klemde Van Daalen satéprikkers met aan weerszijden schuimblokjes tussen de verdiepingen. Om de paar dagen verving ze die door een net iets langer stokje. Millimeter voor millimeter krikten de stempels het gebouw weer overeind. Van Dalen heeft ervoor gekozen missende delen niet te reconstrueren. Dus gaapt er een gat waar een deur hoort te zitten en is het gat in de gevel niet gedicht. Toch ziet het werk er opvallend vitaal uit. Alleen de nicotinebruine kleur, het gevolg van Schoonhovens kettingroken, verraden de leeftijd.

Depressies
Het Apostelhuis wordt getoond als middelpunt van een kleine maar uitgekiende tentoonstelling. Naast een videofilm over de restauratie zijn zes zelden getoonde tekeningen uit Schoonhovens expliciet religieuze periode te zien en twee reliëfs. In die constellatie is het werk niet langer een curiosum, maar krijgt het de status van scharnierpunt of zelfs sleutelstuk. In de periode dat Schoonhoven het huisje maakte, leed hij aan depressies. Hij wist niet zo goed hoe hij verder moest als kunstenaar. Hij begreep waarschijnlijk dat hij met zijn naar Picasso neigende pentekeningen nooit een eigen stem zou vinden, maar hij zat nog te dicht op zijn bronmateriaal om tot iets echt nieuws te komen.
Dat lukte later wel, toen hij afstapte van de figuratie en reliëfs ging maken – die overigens niet volledig abstract zijn. Zo stonden de zuilen van de Maria van Jessekerk in Delft, waar Schoonhoven vaak kwam, model voor de getoonde compositie van bollende rechthoeken. Het karton dat Schoonhoven gebruikte om zijn Apostelhuis te bouwen werd later zijn belangrijkste materiaal. En wie in de restauratiefilm de onderkant van de constructie ziet, kan niet om de verwantschap met de vakjesstructuur van de reliëfs heen. Het Apostelhuis is zowel het afscheid van een traditionele vormingsperiode als het fundament van een revolutionaire nieuwe beeldtaal.