De schoonheid van het vreemde

25 mei 2022

Kawanabe Kyōsai is een van de laatste virtuozen van de traditionele Japanse schilderkunst. De Royal Academy in Londen brengt een groots overzicht van deze ‘opvolger’ van Hokusai.

Een jochie van een jaar of negen tuurt een tijdje naar de tekening ‘Fart battle’ en wil dan van zijn opa weten wat daar nu eigenlijk te zien is. Opa legt uit – tikje ongemakkelijk – dat enkele mannen hier verwikkeld zijn in een wedstrijd wie de hardste scheten kan laten. Hij probeert met enige omhaal van woorden het kunstwerkje in opvoedkundig correct perspectief te plaatsen en gebruikt daarbij de termen ‘satire’ en ‘overdrijving’. Na een bezorgde blik op de scabreuze tekeningen in de eerstvolgende vitrine, pakt hij zijn kleinzoon ferm bij de hand en trekt een sprintje naar een ander – minder aanstootgevend – kunstwerk even verderop. Dat valt hem niet aan te rekenen. Het is lastig de juiste woorden te vinden bij het duiden van een afbeelding van mannen met reusachtige geslachtsdelen die een gevarieerd scala aan seksuele handelingen verrichten. Welkom in de wereld van de Japanse kunstenaar Kawanabe Kyōsai (1831-89).

Kawanabe Kyōsai, ‘Frog School’, ca. 1870, Israel Goldman Collection, foto: Ken Adlard.

Speels katje
De bezoeker is gewaarschuwd. Een bordje bij de ingang wijst op het seksueel expliciete karakter van sommige werken. Maar de erotiek is bij Kyōsai nauw verweven met absurdisme en – vooral – humor. De tekening van een speels katje dat op het punt staat een tik uit te delen aan de bungelende testikels van een man is meer slapstick dan erotiek. Zoals de dansende en musicerende skeletten ook eerder vrolijk zijn dan griezelig. Daarmee is overigens niet gezegd dat de kunstenaar horror uit de weg zou gaan: zijn rolschildering van een doorschijnende vrouwelijke geest doet de rillingen over de rug lopen.
Kyōsai heeft oog voor de schoonheid van het vreemde, het absurde en het ongerijmde. Zijn tekeningen en schilderingen worden bevolkt door apen, geüniformeerde katten, samurai-krijgers, krolse tijgers, kolderieke monsters, jonglerende muizen en mensen met extreem lange neuzen. En laten we de vele kikkers niet vergeten die rollen toebedeeld hebben gekregen als danser, muzikant, postbode of soldaat. In ‘Battle of the frogs’ gaan twee kikkerlegers elkaar te lijf, bewapend met rietstengels, lotusbladeren en lisdodden. Het kostte tijdgenoten weinig moeite om in deze kikkerstrijd verwijzingen te herkennen naar de Satsuma opstand van 1877 waarin de Samurai de wapens opnamen tegen de regering. De nederlaag van de rebellen zou sterk bijdragen aan het einde van de Japanse klassenmaatschappij.

Zaaloverzicht ‘Kyōsai: The Israel Goldman Collection’, foto: © Royal Academy of Arts, London / David Parry

Turbulente tijd
Het oeuvre van Kyōsai bevat wel meer referenties aan actuele gebeurtenissen. De kunstenaar was nog maar 22 jaar oud toen Japan in 1853 onder Amerikaanse militaire druk de deur naar het westen aarzelend openzette. De volgende decennia waren een turbulente tijd waarin traditionele cultuur en westerse invloeden om voorrang streden. Kyōsai greep de veranderende tijdgeest aan om de kunstzinnige hiërarchie tussen klassieke ‘hoge’ kunst (‘honga’) en cartooneske volkse kunst (‘kyoga’)te doorbreken.
Zijn werk is geworteld in traditie, maar bevat knipogen naar de eigentijdse populaire cultuur.
Kyōsai hechtte veel belang aan spontane creativiteit en was dan ook een enthousiast deelnemer aan zogeheten ‘shogakai’. Dat waren feestelijke bijeenkomsten waar improviserende kunstenaars en kalligrafen (soms onder het toeziend oog van publiek) gezamenlijk zaten te tekenen of schilderen. Op de tentoonstelling hangt onder meer een schildering die door Kyōsai werd opgezet en vervolgens door meer dan vijftig collega’s werd aangevuld en afgemaakt. Zo’n sessie wilde ook wel eens uit de hand lopen. In de nasleep van een met sake doordrenkte shogakai belandde Kyōsai in 1870 zelfs in de gevangenis. Hij was zo vermetel geweest tekeningen van hoogwaardigheidsbekleders in compromitterende poses te maken.