9 december 2020

Norbert Schwontkowski is een van de best bewaarde geheimen uit de Duitse schilderkunst. Existentiële eenzaamheid lijkt de hoofdrol te spelen, maar droge humor en absurdisme geven lichtheid aan zijn werk. 

Norbert Schwontkowski is een schilder van momenten. Overal waar hij was, legde hij in kleine schetsboekjes bijzondere dingen vast die zijn oog troffen, net als ideeën die hem invielen of notities over zijn gemoedstoestand. Bij elkaar zo’n honderd schetsboekjes die hij bewaarde in een grote oranje koffer die Daniel Koep, samensteller van de tentoonstelling in Den Haag, in zijn nalatenschap aantrof. Het was de kraamkamer van een kunstenaarschap. Wat Norbert Schwontkowski (1949-2013) bruikbaar vond aan schetsen en ideeën groeide uit tot een schilderij. En een idee was pas goed als het ‘Blitzgeschwindigkeit’ had, zoals hij dat zelf verwoordde. Dat ene moment dus dat inslaat met de snelheid van een bliksem. Op het schilderij ‘Elektriciteit’ heeft hij de bliksem letterlijk gevangen als de schichten de donkere hemel fel en grillig doorsnijden en een drietal bootjes schuilen voor het dreigende onweer.

Norbert Schwontkowski, ‘Elektriciteit’, 2007, particuliere collectie

Kleinmenselijke zoektocht
Een aantal schetsboekjes en zo’n zeventig schilderijen zijn nu te zien in Kunstmuseum Den Haag. Een wonderlijk oeuvre dat relatief onbekend is in Nederland. Wat opvalt aan vrijwel alle schilderijen is dat de mensen en de dingen zo alleen staan in een leeg geschilderde ruimte. De titel van het doek waarop een eenzame zeiler te zien is die nog even achteromkijkt voor zijn bootje door de harde wind het beeld uit geblazen wordt, benoemt het letterlijk: ‘The Call (een roep in de leegte)’. De wereld om de mensen heen is abstract, louter verf die laag op laag is aangebracht, in grondtonen van beige, bruin en aardkleuren. Op het eerste oog niet de meest opwekkende kleuren. Daar komt bij dat op bijna geen enkel doek daglicht te zien is. Het licht komt uit lampen, op een soms Philip Guston-achtige manier geschilderd, of van binnenuit, zonder aanwijsbare bron, alsof de verf zelf licht geeft.
Zo geformuleerd lijkt de wereld van Schwontkowski er een te zijn van verlatenheid en eenzaamheid. Maar dat is maar een deel van het verhaal. Gaandeweg de tentoonstelling ontvouwt zich een subtiele humor die alles ook weer relativeert, die lichtheid geeft aan de kleinmenselijke zoektocht. In het schilderij ‘Bosch (de kou van het heelal)’ zien we een man in zijn onderbroek die in de nacht zijn bed is uitgekomen om de koelkast in te duiken. Alles om hem heen is duister, het koude licht van de geopende koelkast (van het merk Bosch natuurlijk) vangt de hongerige man. 

Norbert Schwontkowski, ‘The Call (De laatste schreeuw)’, 2007, particuliere collectie

Poëtisch en ongrijpbaar
Die lichtheid maakt de uit Bremen afkomstige Norbert Schwontkowski tot een on-Duitse schilder. Inhoudelijk doet zijn werk enigszins denken aan de romanticus Caspar David Friedrich vanwege een vergelijkbare leegte en beladenheid. Maar waar Friedrich dat gevoel oproept in grootse en imponerende vergezichten, is er bij Schwontkowski de relativering die alles terugbrengt tot een laconiek geschilderd beeld van kleinmenselijke nabijheid. Wat hem het meest bijzonder maakt is dat zijn werk zo poëtisch en daardoor ongrijpbaar is. Hoe herkenbaar zijn mensen en dingen ook zijn, nergens is het beeld een letterlijk verslag van een zichtbare wereld. Onder de oppervlakte gebeurt veel meer dan wat we zien. En de taal voegt daar nog een dimensie aan toe. De titels die Schwontkowski aan zijn schilderijen gaf, sturen de kijker een andere, vaak meditatieve kant op. Waar het schilderij een vrouw in kimono toont die op haar tenen staand een tak naar zich toe trekt om de geur van kersenbloesem te ruiken, luidt de titel: ‘Een jonge Japanse vrouw denkt over de oneindigheid na.’ Toch even iets anders.
Schwontkowski’s schilderijen vertellen een poëtisch verhaal dat bestaat uit ontelbare momenten die als komma’s zijn in één lange zin. En nergens een punt, want het verhaal gaat altijd door en lijkt nooit af. Het was de dood van de schilder die de ene punt zette. 

Norbert Schwontkowski, ‘Een jonge Japanse vrouw denkt over de oneindigheid na’, 2001-02, particuliere collectie

‘Norbert Schwontkowski’, t/m 24 januari in Kunstmuseum Den Haag, MK geldig, www.kunstmuseum.nl

Hoofdbeeld: Norbert Schwontkowski, ‘The Call (De laatste schreeuw)’, 2007, particuliere collectie

Voor thuis!
In deze video geeft tentoonstellingsmaker Daniel Roep een introductie over Norbert Schwontkowski en neemt u tegelijk mee door de tentoonstelling.