4 november 2020

Victor Papanek, Amerikaans pionier van het social design, werd aanbeden door zijn designstudenten, maar collega-ontwerpers verafschuwden hem. Design Museum Den Bosch belicht zijn gedachtengoed met pakkende filmfragmenten, documenten en voorwerpen. Inclusief thuistip! 

Geluidsfragmenten lokken naar korrelige filmbeelden op monitoren in een constructie. We horen en zien Victor Papanek (1927-1998), industrieel ontwerper, politiek activist en notoir gelijkhebber. Geen sterdesigner zoals Raymond Loewy, Philippe Starck of Marcel Wanders. Om Papanek in zijn tijd te plaatsen, toont het Design Museum als contrast ook tetterende Amerikaanse reclamespotjes uit de jaren ’70 die onzinproducten promoten. Papanek beschouwde de ontwerpers ervan als medeplichtigen van het “corrupte consumentisme.” Daarom opende hij zijn fameuze boek ‘Design for the Real World’ (1971) met een verbale vuistslag: “Maar weinig beroepen zijn schadelijker dan dat van industrieel ontwerper.”
Papanek noemde de meeste productontwerpen “luxe voor een kleine kliek, die in elk land de technologische, gefortuneerde en culturele elite vormt.” Als bewijstukken verzamelde hij gadgets, waaronder een stemvervormer-speelgoedje, een mechanisch zoutvaatje met verlichting, een huisparkieten-luier. Wat een verschil met wél zinnige, “ontwerperloze” etnografische gebruiksvoorwerpen: een sneeuwzonnebril van de Inuit, Apache-ratels en Afrikaanse kammen. Zowel de gadgets als de eerlijke voorwerpen zijn op de tentoonstelling te zien.

Zaaloverzicht ‘Victor Papanek. The Politics of Design’ met ‘Movable Playground’ op de voorgrond, foto: Ben Nienhuis

Koemest
Zelf ontwierp Papanek slechts enkele producten die – sorry! – het niveau van veelbelovend afstudeerwerk meestal ternauwernood ontstijgen. Bekijk de minimalistische stoel (die hij later afkeurde), een houten klimconstructie en een Japans aandoende sandaal met verhoogde zool. Die construeerde Papanek in 1948 voor zijn moeder zodat ze bij het aanrecht kon. Met haar anderhalve meter was ze te klein voor de Amerikaanse standaardmaten. Negen jaar ervoor vluchtten moeder en zoon, joods-Oostenrijkse socialisten, tijdig naar de Verenigde Staten. Zijn meest sociale én aanstootgevende product was een elektraloze radio voor ontwikkelingslanden. Het bestond uit een conservenblikje vol paraffine of koemest dat via gisting stroom opwekte en radiosignalen doorgaf. Maakkosten: een grijpstuiver. In 1967 toonde Papanek het democratische communicatiemiddel tijdens een lezing aan de rigide-moderne Hochschule für Gestaltung in het Zuid-Duitse Ulm. Omdat het onooglijke ding vloekte met hun formele designeisen, verlieten de professoren-vormgevers schuimbekkend van woede de zaal. Papanek erkende de lelijkheid, maar iedere opleuking had het radiootje in miljoenenoplage duurder en dus onbereikbaarder gemaakt. Daarbij weigerde hij de ‘goede designsmaak’ van het kapitalistische Westen aan de rest van de wereld op te dringen. Verbaasd zag Papanek later in Indonesië een wél gedecoreerde versie van zijn radiootje. Iets mooier maken, stylen, is dus niet verkeerd en vervult een menselijke behoefte.

Victor Papanek, ‘Tin Can Radio’, 1965

Zweeds en Zwitsers
Ofschoon Papanek vasthield aan zijn socialistische overtuigingen, merkte hij dat grote bedrijven ondertussen effectief in social design waren gaan investeren. Zo hanteert IKEA juist de laagst mogelijke consumentenprijzen en houdt het rekening met niet-traditionele gezinssamenstellingen. Bij natuurrampen doneert de woonfirma zelfbouwhuisjes voor daklozen.
Het Duitse Vitra designmuseum (van het Zwitserse meubelmerk) stelde deze expositie samen uit Papaneks archief dat zijn erven voor € 350.000 overdeden aan de Weense Universität für Gestaltung. Geëxposeerde documenten, wat voorwerpen, filmfragmenten en animaties van ontwerpprocesschema’s brengen Papaneks opvattingen weer tot leven – en doen je beseffen dat onze maakbare wereld allesbehalve af is.

Zaaloverzicht ‘Victor Papanek. The Politics of Design’, foto: Ben Nienhuis

‘Victor Papanek. The Politics of Design’, t/m 7 februari in Design Museum Den Bosch, MK geldig,  designmuseum.nl.

Hoofdbeeld: Zaaloverzicht ‘Victor Papanek. The Politics of Design’, foto: Ben Nienhuis

Voor thuis!
In verband met de nieuwe coronamaatregelen zijn alle musea in Nederland de komende twee weken gesloten. Wilt u toch alvast een voorproefje? Kijk dan deze video, waarin museumdirecteur Timo de Rijk u welkom heet in de tentoonstelling. Daarna neemt conservator Alison Clarke u mee langs een aantal belangrijke werken en de directeur van het Vitra Design Museum, Mateo Kries, vertelt tot slot over het belang van Victor Papanek.
Bij de tentoonstelling is een gelijkname catalogus verschenen, voor 59,95 euro te koop in de museumwinkel.