4 mei 2022

Rafaël staat over de hele wereld bekend vanwege zijn beeldschone Madonna’s, maar wie verder kijkt wordt verrast door de diversiteit van zijn oeuvre. The National Gallery in Londen presenteert een spectaculaire tentoonstelling waarin de schilder zaal na zaal overdondert.

Hij heeft anno 2022 misschien niet meer de welhaast goddelijke status die hij in vroeger eeuwen genoot, maar Rafaël (1483-1520) is en blijft een grote naam in de kunstgeschiedenis. Bij zo’n beroemdheid hoort een tentoonstelling van formaat. De gebruikelijke expositieruimte in de Sainsbury Wing van The National Gallery in Londen werd een paar maten te klein bevonden en dus is uitgeweken naar het hoofdgebouw. Daar krijgt de meester iets meer dan vijf eeuwen na zijn vroegtijdige dood (de tentoonstelling stond eigenlijk voor het jubileumjaar 2020 gepland) ruim baan om ons te imponeren.

‘De droom van de ridder’, ca. 1504, © The National Gallery, London

Zonder schrammetje
Want overdonderen doet Rafaël nog steeds. In de eerste zaal springt al in het oog dat dit wonderkind nergens op een beginnersfout of jeugdzonde te betrappen valt. Het zelfportretje dat hij op zestienjarige leeftijd tekende is van een verbluffende trefzekerheid. En de manier waarop hij van meet af aan artistieke conventies naar eigen hand zette, getuigt ook van veel zelfvertrouwen. Neem bijvoorbeeld het portret van Sint-Sebastiaan. De heilige wordt doorgaans halfnaakt en doorboord met pijlen geschilderd. Rafaël – negentien jaar jong – lapt die beeldtraditie aan zijn laars en kiest ervoor hem gekleed en zonder ook maar een schrammetje af te beelden. Sebastiaan valt slechts te herkennen aan één enkele pijl die hij losjes in zijn hand houdt.
Rafaëls uitbeelding van de heilige Catharina is al even geweldloos. Het rad waarop zij werd gemarteld, is van alle grimmigheid ontdaan en stelt haar in staat een elegante leunende houding aan te nemen. De monsters waarmee Sint-Joris de strijd aanbindt, lijken weinig kwaads in de zin te hebben. En zelfs een tafereel als de Kindermoord in Bethlehem – waar moord en doodslag onontkoombaar zijn – ziet er bij Rafael eerder speels dan grimmig uit.

‘De heilige Catharina van Alexandrië’, ca. 1507, © The National Gallery

Ingetogen en harmonieus
Het universum van Rafaël kent geen stress, verval, gekrakeel of lawaai. De menselijke huid heeft geen oneffenheden en het landschap wordt nimmer door stormen of slagregens geteisterd. Dit is een verstilde, rimpelloze wereld waarin zachte, harmonieuze kleuren overheersen. Zoet… jazeker. Maar zelden mierzoet. Want al die geïdealiseerde vormen hebben óók iets natuurlijks en vanzelfsprekends. In vergelijking met de theatrale houdingen en geëxalteerde gezichtsuitdrukkingen in het werk van veel tijdgenoten zien de taferelen van Rafaël er ingetogen uit.
De Heilige Maagd is bij Rafaël weliswaar een bovenmenselijke en geïdealiseerde vrouw, maar tegelijkertijd een zorgzame moeder die met vertederde blik naar haar kindje kijkt. De manier waarop Rafaël een balans wist te vinden tussen het hemelse en het aardse – door tijdgenoten reeds bejubeld – heeft ruim vijf eeuwen later haar bekoring nog geenszins verloren. Daarbij komt dat zijn werken zeer rijk zijn aan details. De oplettende toeschouwer ziet op de achtergronden van zijn schilderijen weidse landschappen waar mensen en dieren rondscharrelen. En in zijn portretten vormt de kleding een ware microkosmos van plooien, tressen, stiksels, knopen, juwelen en boorden die zorgvuldig op elkaar zijn afgestemd.
De samenstellers verkondigen niet zonder trots dat dit één van de allereerste tentoonstellingen is die ‘de gehele carrière’ van Rafaël omspant. Het zaaltje waarin zijn werkzaamheden als architect worden behandeld blijft steken in goede bedoelingen. Geslaagder zijn de schetsen en tekeningen die illustreren hoe zijn fascinatie voor de klassieke oudheid doorsijpelt in zijn composities. Goede replica’s stellen de bezoeker in staat ook het beroemde fresco van de School van Athene en één van zijn tapijtontwerpen te bestuderen. Daarmee is het The National Gallery zowaar gelukt recht te doen aan de veelzijdigheid van deze kunsthistorische kolos. Een hele prestatie.

Schets voor het hoofd van een apostel, 1519, privécollectie, foto: Tim Nighswander

‘Raphael’, t/m 31 juli in The National Gallery, Londen, toegang vanaf £ 24,00, www.nationalgallery.org.uk

Hoofdbeeld: ‘Madonna met de anjer’, ca. 1506-07, © The National Gallery, London

Voor een uitgebreid artikel over Rafaël, ‘Het genie ontleed’, zie Museumtijdschrift 2 van 2022, hier te koop museumtijdschrift 2.