Van vuilnisbelt tot zoen

7 juli 2020

We kunnen niet zonder en toch denken we er weinig over na. Deze zomer zet Museum Kranenburgh het fenomeen ‘lucht’ in de schijnwerpers met een tentoonstelling van zestien spraakmakende kunstenaars.

Lucht, hoe maak je dat in vredesnaam zichtbaar? Het is de meest essentiële voorwaarde voor het leven, zonder lucht bestaan we niet, en toch is ze volkomen onzichtbaar en ongrijpbaar. Hoe geef je dat als kunstenaar weer? De oude meesters wisten het wel. Luchten, dat waren wolkenpartijen die langs een blauwe hemel joegen. Toch is het strikt genomen geen lucht die we zien in een landschap van Ruysdael: we zien licht en vocht in de vorm van wolken, en noemen dat lucht.
Voor de kunstenaars in de tentoonstelling ‘Lucht’ in Museum Kranenburgh is de omgang met de werkelijkheid wezenlijk anders. Voor hen is het idee wat iets kán zijn, belangrijker dan de werkelijkheid zelf. Tentoonstellingsmaker Colin Huizing heeft kunstenaars uit binnen- en buitenland samengebracht voor wie lucht het materiaal is om kunst mee te maken.

Marinus Boezem, ‘Beademen van de beeldbuis’, 1971, courtesy kunstenaar en Upstream Gallery, Amsterdam

Verrassend parcours
Conceptueel kunstenaar Marinus Boezem – met herman de vries de oudste van het stel – maakt in zijn video ‘Het beademen van de beeldbuis’ uit 1971 zowel zijn eigen adem alsook zichzelf als kunstenaar zichtbaar. Als hij de beeldbuis begint te bewasemen verdwijnt hijzelf langzaam uit beeld, zodra hij ophoudt en de wasem optrekt verschijnt de kunstenaar weer. De jongste kunstenaars daarentegen zijn minder met zichzelf en met hun kunstenaarschap bezig en meer met hun ideeën over onze wereld en de toekomst. Chaim van Luit heeft in neonbuizen de woorden ‘Breathe in, Breed out’ aan de wand geïnstalleerd, een knipoog naar de mantra ‘adem in, adem uit’. Maar het Engelse ‘breed’ dat zowel ‘broeden’ als ‘ras’ kan betekenen, heeft de onheilspellende connotatie dat het menselijk ras het eeuwig leven niet heeft, ‘out’ gaat dus.
Tussen die uitersten ontvouwt zich een mooi parcours met verrassende afslagen, die tot verwondering en verbeelding aanzetten over lucht en leven. We zien een beklemmende video van Marina Abramović en Ulay die in een lange intieme zoen elkaars adem in- en uitademen, tot er na goed tien minuten slechts koolstofdioxide rest. Een zoen tot dicht bij de dood. Er zijn de sculpturen van David Rickard die zichtbaar maakt dat lucht ook volume en gewicht heeft. En er is welgeteld één schilderij, het ijle drieluik ‘Kleurenspectrum’ van Jan Andriesse. Hij maakt ons ervan bewust dat kleur alles te maken heeft met lucht. Want het kleurenspectrum is natuurkundig gezien een verzameling van verschillende frequenties van lichtgolven.

Chaim van Luit, ‘Breathe in, Breed out’, 2018, neon, 111 x 20 cm, courtesy tegenboschvanvreden, Amsterdam

Jan Andriesse, ‘Kleurenspectrum’, 2005, collectie De Pont, Tilburg. Foto: Peter Cox

Geraffineerde schoonheid
Bijna onontkoombaar raakt de fascinerende tentoonstelling ook aan de ecologische werkelijkheid van lucht. Onze lucht raakt steeds meer vervuild en daarmee het leven bedreigd. Het optimisme dat het werk van de oudere kunstenaars nog uitstraalt, is een dystopie aan het worden. Roger Hiorns’ installatie oogt mooi. Maar wat een zachte berg van as is, blijkt in werkelijkheid de resten van een vliegtuig te zijn. Wat overblijft als het materiaal waarmee het vliegtuig gemaakt is, geatomiseerd wordt. De heerser van het luchtruim is geëindigd als een hoopje giftig as.
Nog geraffineerder zit die boodschap verpakt in de film ‘Bantar Gebang’ van het kunstenaarsduo Jeroen de Rijke (overleden in 2006) en Willem de Rooij. In één shot opgenomen in tien minuten, op één plaats en niet gemonteerd, geeft de film een beeld van een sloppenwijk op de gigantische vuilnisberg van Jakarta waar de overgang van nacht naar dag in enkele seconden plaatsvindt. De schoonheid van een plek waar het leven voor mensen een hel is. En de lucht giftig, zonder dat je het echt ziet. Want lucht blijft lucht.