‘Broken Circle/Spiral Hill’ bestaat vijftig jaar. Om dat te vieren kan het legendarische kunstwerk gedurende acht weekenden worden bezocht. Hoe kwam Robert Smithson eigenlijk in Emmerschans terecht?

De Amerikaanse landartkunstenaar Robert Smithson verkende mogelijke, afgelegen plekken voor toekomstige ingrepen graag vanuit de lucht. Althans, op 20 juli 1973 vloog hij met een Beechcraft Baron E55 boven Amarillo, Texas, waarbij de piloot niet goed oplette. Smithson verongelukte, 35 jaar jong. Twee jaar eerder, om precies te zijn op 19 juni 1971, werd zijn werk ‘Broken Circle/Spiral Hill’ opgeleverd, in de toen nog actieve zandafgraving Zandgat De Boer in Emmerschans, een wijk van Emmen. De combinatie van een opengebroken cirkel van zand en aarde op de grens van water en land, met een kegelvormige heuvel verderop is nu een van de drie overgebleven kunstwerken van Smithson.
Tientallen Emmenaren koesteren herinneringen aan dit gebied, omdat zij er – al dan niet illegaal – gingen zwemmen, naar bandjes luisterden, etcetera. Ieder ander moet de plek, vanaf de weg onzichtbaar, weten te vinden. Hoe kwam Smithson hier in vredesnaam terecht?

Luchtfoto uit 2021, Land Art Contemporary, © Holt/Smithson Foundation, onder licentie van VAGA at ARS, New York

Arcadisch landschap
Hij was in elk geval uitgenodigd door Wim Beeren, toenmalig samensteller van de buitententoonstelling ‘Sonsbeek buiten de perken’ en conservator van het Stedelijk Museum Amsterdam. Beeren haalde de Amerikaanse trend naar Nederland om als kunstenaar het stoffige museum achter je te laten en het publiek bewust te maken van de echte wereld, van de schoonheid van onze planeet, die ook toen al in gevaar was.
In Beerens tentoonstellingsteam zat ook een Emmenaar, Sjouke Zijlstra, theaterdirecteur en geograaf. Zijlstra introduceerde Smithson bij de zandgroeve. Hoezeer dat destijds rauwe, door mensenhand aangetaste en met machines afgegraven landschap met zijn brokkelige, veelkleurige aardlagen indruk maakte op Smithson, is nu wat lastig voor te stellen: de zandafgraving is sinds een jaar of drie buiten gebruik en is veranderd in een idyllisch meer met groenblauw water en omzoomd door groen.
Wat nog hetzelfde is gebleven: met zijn typische manier van kijken en ervaren viel Smithsons oog veelal op gebieden die ‘nowhere’ waren, nergens, totdat ze via de kunst en haar publiek veranderen in een ‘place to experience’. Buiten de openstelling deze zomer is dit afgesloten gebied nog altijd ‘nowhere’, waarbij de afdaling in de voormalige zandkuil je als bezoeker hyperbewust maakt van dit arcadische landschap, waar de vogels fluiten en de schapen 24/7 grazen.

‘Broken Circle/Spiral Hill’ in 1971, © Holt/Smithson Foundation, onder licentie van VAGA at ARS, New York

Enorme zwerfkei
Voor wie zich er al langere tijd op verheugd heeft om dit werk in Emmen in het echt te zien, kan de ervaring in eerste instantie wat teleurstellen. Helemaal aan het uiteinde van het meer toont de met water doorstroomde cirkel met zijn 42 meter doorsnee zich nietig en een met de ogen niet makkelijk te vangen beeld. Pas aan het einde van het spiraalvormige pad, op de top van de heuvel, toont het werk zich in volle glorie. Dan ligt een alien aan je voeten, een mysterieus prehistorisch monument à la Stonehenge.
Smithson werkte vaker met spiraalvormen, tekens van oneindigheid. Maar deze cirkel is speciaal voor ons laagland gemaakt. Smithson was onder de indruk van de voortdurende strijd met het water, met name van de beelden van de watersnoodramp in 1953, waar het water brullend door de dijken brak. Op soortgelijke wijze heeft hij zijn kunstwerk gemaakt, is op archieffilmbeelden ter plekke te zien: via een geregisseerde dijkdoorbraak liet hij het water de cirkel in stromen. De enorme zwerfkei die daar al lag, en die doet denken aan de naburige hunebedden, vormt nu de kers op de taart.
Mogelijk heeft het werk vanwege het veranderde, nu idyllische karakter van de omgeving aan rauwheid en brutaliteit ingeboet, hoewel Smithson wist dat dit particuliere terrein ooit recreatielandschap zou worden – het wachten is op luxe vakantievilla’s. Maar tegelijk is dit al vijftig jaar voortdurende huwelijk van mens en natuur, dit beeldhouwen met niet alleen aardse materialen als water en zand maar ook met tijd en weer en wind, van een tot de verbeelding sprekende grootheid, waar je ter plekke stil van wordt.

‘Broken Circle/Spiral Hill’ is vanwege het 50-jarig jubileum vanaf 31 juli gedurende acht weekenden geopend. Tijdsloten via www.brokencircle.nl.

Foto: Marina de Vries

Hoofdbeeld: Merijn Vrij, © Holt/Smithson Foundation, onder licentie van VAGA at ARS, New York

6 x eropuit
1. De openstelling van ‘Broken Circle/Spiral Hill’ vindt tegelijk plaats met de tweejaarlijkse kunstmanifestatie in Drenthe ‘Into Nature’, dit keer in Bargerveen, www.intonature.net.
2. Beeldentuin Clingenbosch, het landgoed van Joop van Caldenborgh in Wassenaar, opent vanaf 29 juli. Tot en met oktober is elke donderdag bezoek mogelijk onder leiding van een gids, vooraf reserveren.
3. De Kapellenbaan is een unieke kunstroute in de omgeving van Boxmeer, Cuijk en Gennep, waarbij weg- en veldkapellen onder het thema ‘rust en bezinning’ worden gecombineerd met hedendaagse kunst, www.kapellenbaan.nl
4. De beeldentuin op Landgoed Anningahof in Zwolle is weer open, met ruim 90 beelden, www.anningahof.nl
5. Ook Art Zuid, de Amsterdamse sculptuurbiënnale, is weer van start, t/m 17 oktober. Samensteller dit jaar is Ralph Keuning, directeur van Museum De Fundatie, www.artzuid.nl
6. De 12^e editie van Sonsbeek beperkt zich allang niet meer tot het park, thema: Force Times Distance – On Labour and its Sonic Ecologies, www.sonsbeek20-24.org