De gang door, linksaf, rechtsaf, toch maar weer terug, door een luik en tussen twee balken door. Het licht van de zaklamp springt schoksgewijs over het kale beton om af en toe te blijven rusten op een mededeling in het Duits. Op de geluidsband klinken gehaaste voetstappen en gehijg. Het is de ademhaling van Jeroen Jongeleen (1967), die ‘guerrilla running’ tot kunst heeft verheven. Al rennend verkent hij plekken waar hij eigenlijk niet mag komen, die gevaarlijk zijn of verboden terrein.

In dit geval rent Jongeleen door de Diogenesbunker, de plek waar nu zijn film draait als onderdeel van de tentoonstelling ‘Emerging exits’. De gangen zijn sinds zijn verkenningstocht netjes aangeveegd, overal brandt licht en pijlen wijzen de weg. Maar Jongeleens film maakt je extra bewust van de ruim tachtig jaar oude oorlogsarchitectuur. Daar sta je dan. Zonder telefonisch bereik, want tussen metersdikke betonnen muren. Je moet er niet aan denken dat de stroom uitvalt en je de uitgang niet meer kunt vinden. Het reptielenbrein schiet automatisch in fight or flight-modus.

Saddam Hoesseins geheime krachten
De Diogenesbunker aan de rand van de gemeente Arnhem is de grootste bunker van Nederland. Hij werd in 1942 door de nazi’s gebouwd als zenuwcentrum van de Noordwest-Europese luchtverdediging. Informatie van radarposten werd hier verzameld door zeshonderd personeelsleden, die vervolgens de data analyseerden en omzetten in orders voor de jachtvliegtuigen op het nabijgelegen vliegveld. Aan het einde van de oorlog probeerden de Duitsers het gebouw op te blazen maar het bleek zo gründlich dat alleen het plafond van de centrale hal instortte. Na 1945 deed de bunker onder andere dienst als munitiedepot en opslag van het Openluchtmuseum, maar begin dit jaar maakte het ministerie van Defensie bekend het bouwwerk in gebruik te willen nemen.

Het militaire gevaar komt nu niet van de Noordzeekant maar uit het oosten. Dreigende ondermijning van de rechtsstaat en een op hol geslagen klimaat versterken het crisisgevoel. Maar ‘Emerging exits’ biedt uitwegen.

De tentoonstelling bestaat uit drie hoofdstukken die de werking van het commandocentrum volgen. Op de begane grond loop je door gangen met alarmerend rood licht, waar werken te zien zijn over het thema ‘detectie’. Zoals Afgesloten licht (2025) van Kees van Leeuwen (1986), dat met betonblokken op de grond het plafond spiegelt en verwijst naar de mislukte zelfvernietigingsactie van de Duitsers. Het duurt even voordat je snapt waar je naar kijkt, waardoor je zintuigen extra op scherp worden gezet.

De tweede verdieping met koel, blauw licht is gewijd aan analyse. Voor het hier getoonde Archive of spatial knowledge (2022-heden) interviewde Irakli Sabekia (1985) bewoners van Georgische dorpen die door de Russen zijn vernietigd en projecteerde hij hun uitspraken als een tickertape op antitankbarrières. Naast dit ijzersterke werk dompelt het fascinerende ESHRAQ (2025-heden) van Ali Eslami (1991) de kijker onder in een gameachtige wereld. Een mythische George Bush vertelt over de ziggurat van Ur, een soort prehistorische bunker waar Saddam Hoessein geheime krachten aan zou hebben ontleend.

Vogelconcert op lenteochtend
‘Emerging exits’ had makkelijk kunnen eindigen in bodemloos pessimisme – het journaal geeft er iedere avond genoeg aanleiding toe. Maar samenstellers Jacco Ouwerkerk en Marijn Bril geven de presentatie op het einde juist een hoopvolle draai. De werken op de verdieping met warm, amberkleurig licht wijzen de weg naar alternatieve toekomstscenario’s, waarin ecologisch bewustzijn, niet-westerse culturen en speculatief ontwerp een leidende rol spelen. Zo laat Vica Pacheco (1993) keramische waterfluitjes van prekoloniale makelij kwinkeleren als een vogelconcert op een lenteochtend. En in een 24 meter lange projectie transformeert Kévin Bray (1989) de wereld tot een spel waarin niets vaststaat en het nog alle kanten op kan gaan.

Dit even lichtvoetige als monumentale Morpher is het perfecte slotstuk van een tentoonstelling met een bewonderenswaardige spanningsboog. Knap hoe de samenstellers het werk van vijftien nogal verschillende kunstenaars tot een geheel hebben weten te smeden. En hoe ze oorlogsgeschiedenis weten te koppelen aan actualiteit zonder weg te zinken in machteloosheid.

Let op: De tentoonstelling ‘Emerging exits’ is t/m 2 november te bezoeken in de Diogenesbunker in Arnhem. Na afloop sluit de locatie definitief haar deuren voor het publiek. Er is slechts een beperkt aantal tickets beschikbaar. Klik hier voor meer informatie.