Stamvader is Gerard de Oude (1583-62), zelf een verdienstelijk schilder, maar om zijn familie te onderhouden verkiest hij een lucratieve betrekking als belastingambtenaar. Maar hij geeft zijn kunstenaarschap door aan zijn kroost, vooral zijn zonen, van wie zoon Gerard ter Borch jr. (1617-81) de meeste faam zal verwerven – pal onder Hals, Rembrandt en Vermeer. Zijn halfbroers Harmen (1638-69) en Moses (1645-67) hebben eveneens talent. Gesina (1631-90) ontwikkelt zich meer op eigen kracht en hoe.

De tentoonstelling ‘Thuis bij Ter Borch’ is losjes onderverdeeld in drie thema’s: Familie, Gerard jr. en Gesina. Maar gelukkig zijn de onderlinge verbanden volop te zien zonder knellende chronologie. Hier wordt vooral een artistiek geslacht gevierd. De Ter Borchjes kijken veel naar elkaars werk en kopiëren vrijelijk, maar tekenen ook huiselijkheden en het straatleven. Door de hele tentoonstelling is heel fraai te zien hoe de vaak nog jonge familieleden schetsen, krabbelen, kopiëren, concurreren en experimenteren.

Nae ’t leven
Wie wilde leren tekenen, volgde destijds een vast patroon: eerst naar prenten of werk van anderen, dan naar gipsen beelden en ten slotte naar model. Bij de jonge Ter Borchs lijkt het een beetje door elkaar te lopen. De vroegste tekening van Gerard ter Borch de Jonge. is van een paard op de rug gezien, getekend op de achterkant van een stukje brief, gericht aan zijn vader. Let wel, junior moet dan nog zeven worden! De tekening is uit het hoofd, gezien vaders inscriptie ‘inventur’, wat zo veel betekent als ‘heeft bedacht’.

Gerard ter Borch de Jonge. zal een groot kunstenaar worden. Harmen heeft ook talent, maar volgt het veilige pad van zijn vader en neemt diens erfelijk overdraagbare functie over. Moses blijkt van allen de meest experimentele tekenaar. Van geen van de kinderen Ter Borch zijn er zoveel zelfportretten, tot in olieverf op papier aan toe. Hij is vooral geïnteresseerd in gezichtsuitdrukkingen. Ook tekent hij als vijftienjarige prachtige krijtportretten van zijn vader en moeder. Maar hij zal jong sterven, als marinier onder bevel van Michiel Ruyter.

(Uit) herinnering
Op de tentoonstelling hangen drie olieverfportretten van Moses. In alle heeft de vooral als tekenaar te boek staande grote zus Gesina de hand gehad. De vroegste is al van 1655, waarbij Gesina een beetje schildert zoals je tekent met krijt. Gerard ter Borch de Jonge zou hieraan hebben meegewerkt, evenals aan een groot memorieportret, geschilderd als eerbetoon. Het derde is recent ontdekt en een solowerk van Gesina. Ze schildert Moses na zijn dood, maar als tweejarige, dus op basis van haar geheugen en de vele tekeningen die ze heeft bewaard.

Want het is Gesina die zich ontpopt tot het cement van de familie. Zij houdt de in de familie gekoesterde tekenproductie bijeen (meerdere albums en meer dan duizend tekeningen). Naast de Fundatie-zaal die volledig aan haar werk is gewijd, wordt in de Grote Kerk in Zwolle (nu Academiehuis) een animatie-opera vertoond van Wim Trompert; in kijkkasten krijgen de tekeningen van Gesina in een eigentijdse make-over. In het lokale Anno Stadsmuseum, ten dele gevestigd in het woonhuis van zus Catharina ter Borch (1634-1704) – van wie geen tekeningen bekend zijn – is een tentoonstelling te zien over de sociale en materiële leefomstandigheden van de familie Ter Borch.

Spiegelen
Een mooi familiekijkraadsel is Vrouw voor de spiegel uit ca. 1652 van Gerard ter Borch de Jonge. Gerard zette zijn zus vaak in als model in zijn genreschilderijen. Meestal zien we haar op de rug. Ook hier is ze ruggelings in beeld, maar via de spiegel, zonder twijfel opgehouden door broertje Moses, is haar gezicht te zien. Ze kijkt naar een jonge vrouw, enigszins haar evenbeeld. Is ze tweemaal gebruikt als model of zien we hier een ander familielid?

De Fundatie biedt met rake keuzes uit de enorme bijeengehouden tekenschat vele verbanden, prettig gepresenteerd in kabinetten met doorkijkjes. Voor wie doorkijkt en dwaalt, blijft er nog genoeg over om zelf (familie)verbanden te ontdekken.