“Ik zie niet in hoe een geschiedenis van de Verenigde Staten eerlijk kan worden geschreven, zonder Zwarte mensen erbij te betrekken.” Deze uitspraak, die nu staat afgedrukt op een wand van Kunsthal Kade, werd in 1986 opgetekend uit de mond van kunstenaar Jacob Lawrence (1919-2000). Bijna veertig jaar na dato is hij actueler dan ooit. Want de VS hebben nu een president die boeken over systematisch racisme verbiedt en musea opdraagt hun collecties te ontdoen van kunst die in zijn ogen woke is. Ook het onderzoeks- en museumcomplex Smithsonian ligt onder vuur. Desondanks hebben drie musea van dat befaamde instituut werken uitgeleend voor de tentoonstelling ‘Jacob Lawrence – African American Modernist’.

En met hen nog een aantal musea, privéverzamelaars en stichtingen. Daardoor is het Lawrence-retrospectief in Kade niet alleen het allereerste in Europa, maar ook een bijzonder volledig overzicht van deze kunstenaar, die geldt als een van de grootste Amerikaanse schilders van de twintigste eeuw. Omdat het om veelal kwetsbaar werk op papier gaat, zal de tentoonstelling niet gaan reizen. Het is dan ook niet overdreven te spreken van een once in a lifetime-expositie.

Graphic novel avant la lettre
Jacob Lawrence is zo’n zeldzame kunstenaar die bij de start van zijn carrière al helemaal ‘af’ is. Na zes jaar schilderles leverde hij op negentienjarige leeftijd zijn eerste grote werk af: een serie over het leven van Toussaint L’Ouverture, de zwarte generaal die streed voor de onafhankelijkheid van Haïti. Lawrence werkte de 41 schilderijen gelijktijdig uit, kleur na kleur, zodat het geheel conceptueel en stilistisch volledig consistent is.

Seriematig werken werd het handelsmerk van Lawrence en de verhalen die hij zo vertelt laten zich lezen als een graphic novel avant la lettre. Ze tonen een Amerikaanse historie vanuit zwart perspectief, een vorm van geschiedschrijving die lange tijd onderbelicht was en die Trump nu wil censureren. De Migration series (1940-41) vertelt het verhaal van de miljoenen Afro-Amerikanen die tijdens de Eerste Wereldoorlog vanuit het racistische zuiden naar het noorden trokken. In de War series (1946-47) verwerkte Lawrence als ‘oorlogskunstenaar’ de slagveldervaringen van medesoldaten, inclusief hun angst en verdriet. Ook wijdde hij series aan de burgerrechtenbeweging en de anti-slavernijactivisten Harriet Tubman en John Brown.

Lawrence schilderde in een stijl die je ‘sociaal realistisch kubisme’ zou kunnen noemen: hoekig, zonder diepte of perspectief, maar met veel dynamiek. Toen hij in 1970 van New York naar Seattle verhuisde om daar les te geven aan de kunstacademie, schakelde hij over op zeefdrukken en werden de vormen nog wat scherper en de kleurcontrasten heviger. De emotionele zeggingskracht bleef onverminderd groot. De figuren op straat, in het veld of aan de bar zijn niet te identificeren als individuen, maar ogen toch niet anoniem. Spelende kinderen stralen van levendigheid en een moeder die een brief met slecht nieuws leest: het zet een mes in je hart.

Bedankbriefje van Carter
Eigenlijk is ‘Jacob Lawrence – African American Modernist’ twee tentoonstellingen ineen. Onder de werken aan de wand, die plezierig ruim zijn opgehangen zodat je ze geconcentreerd kunt bekijken, zijn schuine grondpanelen aangebracht. Daarop worden niet alleen de werken in korte, heldere teksten toegelicht, maar ook de historische context van Amerika, die niet voor iedereen gesneden koek zal zijn. Zo wordt onder meer verteld over de Harlem Renaissance als bloeiperiode van zwarte cultuur, de strijd voor universeel stemrecht en de invloed die de wereldoorlogen hadden op de emancipatiebeweging.

Al die informatie is misschien een beetje overweldigend. Maar de toevoeging van jazzmuziek, de gepersonaliseerde plunjezak van Lawrence, het bedankbriefje dat president Carter schreef nadat Lawrence een werk had gemaakt naar aanleiding van zijn inauguratie en andere artefacten zorgen voor een beetje lucht in de presentatie. En wat veel uitmaakt: nergens staat een woord te veel. Terwijl je leest, weer een schilderij bekijkt en een volgend tekstje tot je neemt, weet je: dit is niet alleen heel goed maar ook heel belangrijk. Dat mag geen president met dictatoriale neigingen zomaar proberen uit te wissen.

Lees ook het artikel over Jacob Lawrence door kunstcriticus Joke de Wolf in Museumtijdschrift nr. 7/2025