Eva Claassen1 april 2025
Tijdens zijn leven werd Samuel van Hoogstraten wereldberoemd, maar na zijn dood kwam hij in de schaduw van zijn leermeester Rembrandt te staan. De tentoonstelling ‘Samuel van Hoogstraten – De illusionist’ in het Rembrandthuis in Amsterdam toont zijn veelzijdige oeuvre met een indrukwekkend aantal bruiklenen van over de hele wereld.
IJverige leerling
Als zoon van kunstenaar Dirck van Hoogstraten kwam Samuel van Hoogstraten (1627-78) al op jonge leeftijd in aanraking met de schilderkunst. Na het overlijden van zijn vader, toen Samuel vijftien was, vervolgde hij zijn opleiding bij Rembrandt. Die had op dat moment net de Nachtwacht voltooid en genoot internationale faam. Een leermeester als Rembrandt was voor jonge kunstenaars een droom; alleen de meest ambitieuze leerlingen wisten zijn atelier binnen te komen. En ambitie had Van Hoogstraten zeker. Bij Rembrandt leerden de studenten zowel kunsttheorie als praktische vaardigheden. Volgens Van Hoogstraten, die hierover later schreef in zijn boek, liet Rembrandt zijn leerlingen elkaar in onflatteuze posities schilderen, om zo de menselijke anatomie goed te kunnen bestuderen. Een aantal van deze bewaarde figuurstudies is te zien in de tentoonstelling. Zittend mannelijk naakt (ca. 1646) toont een in een lendendoek gehulde jonge man, die nonchalant onderuitgezakt zit in een houding die doet denken aan een ‘manspread’. Hoewel Van Hoogstraten betreurde dat Rembrandt hem niet had geleerd mensen in elegante poses te schilderen, leerde hij bij hem wel hoe hij zowel de anatomie als een nonchalante houding treffend kon weergeven.
De illusionist
Na ongeveer vier jaar in Rembrandts atelier begon Van Hoogstraten aan een zelfstandige carrière die hem internationaal succes opleverde, met name dankzij zijn illusionistische architectuurschilderingen, portretten en stillevens. De tentoonstelling toont zo’n vijftig werken waarin zijn meesterlijke beheersing van het trompe-l’oeil tot uiting komt. Het absolute topstuk op dit gebied is Oude man in een venster (1653), waarin Van Hoogstraten de illusie tot in de kleinste details heeft uitgewerkt. Een oude man steekt zijn hoofd uit een raam, en kijkt je zo indringend aan dat hij haast uit het schilderij lijkt te komen. Op de vensterbank liggen een veertje en een blaadje die ieder moment weg zouden kunnen waaien. Van Hoogstratens signatuur, ‘SvH 1653’, lijkt in steen te zijn gekerfd. Net als Rembrandt besteedde Van Hoogstraten veel aandacht aan details, en volgens sommigen wist hij diens oogbedrog zelfs te overtreffen. Tijdens zijn verblijf in Wenen wist hij keizer Ferdinand III te misleiden met een van zijn ‘brievenborden’ (eveneens te zien in de tentoonstelling). De keizer zou naar verluidt hebben geprobeerd een geschilderde brief van het bord te pakken. Dat zijn werk zelfs vorsten wist te bedriegen, beschouwde Van Hoogstraten als iets verhevens.
Geleerd kunstenaar
Architectuurschilderingen, portretten en stillevens: Van Hoogstraten was van alle markten thuis en zo presenteerde hij zichzelf ook. De laatste tien jaar van zijn leven wijdde hij aan het schilderen van Bijbelse en mythologische verhalen. Zijn stijl veranderde mee: hij schilderde gladder en meer geïdealiseerd. De latere werken wijken volledig af van zijn eerdere schilderijen, maar sluiten aan bij zijn zelfbeeld als wereldwijze kunstenaar die ‘goede kunst’ wilde maken – kunst die de verhevenheid van de menselijke geest moest weerspiegelen. Een jaar voor zijn overlijden bekroonde hij zijn kunstenaarschap met het schrijven van zijn intellectuele meesterwerk Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst (1678), waarin hij zijn visie op de kunst uiteenzette en zichzelf presenteerde als een geleerd kunstenaar, die zowel schilderde als schreef. De werken uit deze laatste fase van zijn leven maken de overzichtstentoonstelling compleet. De expositie biedt een bijzondere herwaardering voor Rembrandts meest succesvolle leerling, door zijn wereldwijd verspreide oeuvre samen te brengen op de plek waar zijn kunstenaarschap ooit tot bloei kwam: het Rembrandthuis. Het is een ware hommage aan Samuel van Hoogstraten.
Blijft mal dat mannelijk naakt met een lendendoek om
Ja, het ziet er onwennig uit. Zowel voor de geschilderde als voor de schilder. Maar dat was vast de bedoeling van Rembrandt, om het juist op die manier te laten oefenen door zijn leerlingen.