Op een zwart-witfoto uit de jaren 1950 buigen mannen in witte laboratoriumjassen zich over een computer zo groot als een wandkast. Wat de foto niet laat zien: het waren vrouwen die dit apparaat programmeerden. Hun bijdrage is zorgvuldig buiten beeld gehouden. De tentoonstelling toont hoe deze onzichtbaarheid tot op de dag van vandaag aan de orde is – bijvoorbeeld in de Amerikaanse film Her (2013), waar een vrouwenstem van een chatbot geen lichaam nodig heeft om begeerd te worden.

Achterstelling en onderdrukking
Alle digitale innovatie ten spijt, blijft de vrouw onzichtbaar in – en door – technologie. En dat is slechts een van de verontrustende verhaallijnen in deze tentoonstelling, die de moeizame relatie tussen vrouwen en technologie verkent. Verdeeld over vier thema’s wordt duidelijk welke rol technologie heeft gespeeld – en nu nog speelt – in de achterstelling en zelfs onderdrukking van vrouwen.

Onder de noemer ‘rekenmachine’ bijvoorbeeld, wordt de cruciale invloed van vrouwen op de digitale revolutie zichtbaar gemaakt. Ook in Nederland is hun sleutelrol in de prille computerjaren chronisch onderschat. In 1952 ontwikkelde Adriaan van Wijngaarden de eerste Nederlandse computer met hulp van vrouwelijke programmeurs, die ‘de meisjes van Van Wijngaarden’ werden genoemd.

Remmende invloed
Hoe vrouwen telkens weer in het stereotype rolpatroon worden geduwd met allerhande ‘slimme’ technologie, blijkt in het thema ‘huismakers’. Een vitrine vol keukenapparaten laat niets aan de verbeelding over: deze ogenschijnlijk handige hulpmiddelen maakten de vrouw tot uitvoerder van een strak geregisseerd gezinsideaal. Wie dan nog twijfelt aan de remmende invloed van technologie op vrouwenemancipatie, krijgt het laatste zetje met de iconische video Semiotics of the kitchen (1975). Hierin presenteert de feministische kunstenaar Martha Rosler (1943) een A tot Z van keukenbenodigdheden in een parodie op de populaire kookprogramma’s van die tijd. Daarmee laat ze zien hoe het huisvrouwenbestaan een vorm van onderdrukking is.

Seksualiseren
Technologie wordt net zo makkelijk aangewend om de vrouw te reduceren tot lustmachine, onder meer met seksrobots, deepfake-porno en wulpse heldinnen in games. Het toppunt is wat dat betreft een paaldansende robot. Zo wordt de vrouw al eeuwenlang gereduceerd tot Maria, de hoer of de zorgzame moederfiguur.

Het meest ontluisterende en tegelijkertijd ambigue onderdeel van de tentoonstelling is ‘broedmachine’. Door mannen ontworpen innovaties als de couveuse en de verlostang hebben het bevallen weliswaar veiliger gemaakt, maar ook technocratischer. De regie over het baren is onttrokken aan vrouwen en overgedragen aan medische protocollen, waarbij de ervaring van de barende vrouw ondergeschikt is geraakt aan efficiëntie en controle. Technologie dringt zelfs door in het domein van de vrouwelijke seksualiteit: de kuisheidsgordel in de middeleeuwen beperkte haar autonomie door mannen de macht te geven te bepalen met wie en wanneer zij zich voortplant. En de recente uitvinding van de anticonceptiepil bracht naast seksuele bevrijding, een verschuiving in verantwoordelijkheid teweeg: de man kon zich voortaan volledig onttrekken aan de gevolgen van seks. Hoe dan ook: de vrouw blijft het lijdend voorwerp.

Visueel essay
‘Vrouwen als technologie’ is een essayistische tentoonstelling met een helder narratief. Als bezoeker volg je een dwingende route langs de werken, die uiteindelijk toewerkt naar die ene onvermijdelijke conclusie: technologie bevestigt en versterkt de patriarchale machtsstructuren. Maar levert dit het interessante schouwspel op dat je mag verwachten van een designmuseum?

Ja dus. Met tientallen bijzondere objecten, goedgekozen kunstwerken, historische foto’s en rake filmfragmenten, unieke reclames, apps, games en ander design valt er genoeg te zien en te ontdekken. Zoals een originele Bruynzeel-keuken van Piet Zwart uit 1938. Of een complete achttiende-eeuwse jacquardmachine, het mechanische weefgetouw dat destijds de economische zelfstandigheid van vrouwen een forse knauw gaf. Historisch is de 101-computer waarop de maanlanding werd berekend door – je raadt het al – vrouwen.

Soms denk je even: waar kijk ik naar? Je moet maar net weten dat de gepixelde letters ‘ELIZA’ op een zwart-groen computerscherm uit de jaren 1980 verwijzen naar de vrouwelijke naam van de allereerste chatbot. Het puntige bijschrift legt vervolgens het verband met het heden: “Ook vandaag de dag is 75 procent van de stemmen in interactieve systemen vrouwelijk.” Onzichtbaar dus. Maar ook onmisbaar.