12 juli 2023

‘The Art of Belonging’ gaat over iets dat zelden onderwerp is van tentoonstellingen, maar waar we allemaal mee te maken krijgen: ouderdom. De laatste levensfase is op verschillende manieren in te vullen, met als constante de wenkende eindigheid en aanstormende nieuwe generaties.

Deanna Dikeman, ‘Leaving and Waving’, 1991

Het begon met een snel kiekje in 1991. Deanne Dikeman fotografeerde haar ouders toen ze haar uitzwaaiden na een bezoek aan hun huis in Sioux City, Iowa. Het vastleggen van het afscheid werd een ritueel dat Dikeman 27 jaar lang volhield. Op de reek kleine foto’s zie je telkens dezelfde gevel en voortuin, soms in de sneeuw, dan weer zonovergoten. Haar ouders worden stapsgewijs brozer en krommer. Op een gegeven moment is alleen nog de moeder over. In de foto’s die hierop volgen zie je langzaam het licht in haar ogen doven, totdat ook zij verdwenen is. Het laatste beeld toont een lege oprit.
Leaving and Waving, een indrukwekkende samenvatting van de laatste levensfase, is onderdeel van ‘The Art of Belonging’. De tentoonstelling gaat over ouderdom, maar vooral over de vraag hoe wijzelf en onze omgeving daarmee omgaan. Dat is een zeer actueel thema in een tijd waarin we individueel steeds ouder worden en collectief vergrijzen. En het is een thema dat bijzonder op z’n plek is in de kunstruimte van het Leiden Universitair Medisch Centrum. In zo’n ziekenhuis wordt alles in het werk gezet om levens te verlengen, maar de zorg die daarbij hoort staat gigantisch onder druk. De nadruk op ‘wat medisch mogelijk is’ botst bovendien vaak met ‘wat humaan wenselijk is’.

Marenne Welten, ‘The Last’, 2022

Geforceerd jeugdig
Marenne Welten toont het schrikbeeld van anonieme aftakeling. Zij schildert de bewoners van het Oudemannenhuis in Breda. De grijsaards vervullen overduidelijk geen maatschappelijke rol meer en lijken hier te zijn gedumpt, op de laatste halte van het levenspad, uit het zicht van de rest die doorgaat. Lusteloos kijken ze voor zich uit, wachtend. Het contrast met de portretten van Janine Schrijver had niet groter kunnen zijn. Tegenover het deprimerende sterfhuis zet zij het Zwitserlevengevoel van gepensioneerden die het ervan nemen. Zoals de geblondeerde dame die in lieveheersbeestjesbadpak op het strand zit, sigaartje tussen de vingers, dure zonnebril op de neus, opzichtig goud om pols en nek.
Ook in Forever blinkt er van alles – sieraden, gebleekte tanden, de zon in het water van privézwembaden achter glanzende villa’s. In deze video laat Julika Rudelius vrouwen op leeftijd praten over hun levensgeluk. Ze beweren vooral voor innerlijke schoonheid te gaan, maar zijn onverholen trots op hun uiterlijk dat met liposuctie, ooglidcorrecties en botox op peil is gehouden. Het is even fascinerend als treurig hoe deze ‘luxe poppen’ zichzelf overschreeuwen in een geforceerde poging jeugdig te blijven.

Julika Rudelius, ‘Forever’, 2006

Helpende hand of armpje drukken
Opvallend veel werken in de tentoonstelling gaan over de relatie tussen ouderen en de jongere generaties. Daniëlle van Ark verbeeldt het door twee armen die met elkaar verbonden zijn, de ene strak en gespierd, de andere gerimpeld en slap. Het blijft in het midden of ze elkaar de hand reiken – en wie helpt dan wie? – of dat we hier getuige zijn van competitief armpje drukken. In de geweldige video Progress vs Regress (2016) komt de generatiekloof aan bod aan de hand van technologische vooruitgang. Het is een relatief vroeg werk van Melanie Bonajo, die bij de vorige Biënnale van Venetië het Nederlandse paviljoen verzorgde. In haar bekende, soms plompverloren stijl interviewt de kunstenaar zowel zeventigers die zweren bij hun draaischijftelefoon als tieners die nog nooit een brief hebben geschreven. Ze gaan ook met elkaar in gesprek en dat levert verbazingwekkend veel wederzijdse inzichten op.
Daar had social designer Joost van Wijmen ook op gehoopt toen hij als ‘superheld van de zorg’, inclusief cape en felgekleurd pak, de problemen van de sector even zou komen oplossen. Maar hij liep al snel tegen een muur van bureaucratische regels en permanent tijdtekort aan. Zijn moedeloosheid wordt perfect geïllustreerd door de foto waarin hij in superheldenoutfit aan tafel zit te mokken. Hier is weinig ruimte voor begrip, interactie of zelfs maar uitzwaaien.

Zaaloverzicht met ‘The Struggle’ (2015) van Daniëlle van Ark, bruikleen Amsterdam UMC