Han van Loghem wilde gezond en comfortabel wonen bereikbaar maken voor iedereen. ABC Haarlem toont het vakmanschap van deze sociaal bevlogen architect, die uiteindelijk vooral statige villa’s bouwde.

De naam van de Haarlemse architect Han (J.B.) van Loghem (1881-1940) zul je niet zo snel tegenkomen in overzichten van zijn veel beroemdere collega’s die het Nieuwe Bouwen uit de jaren twintig en dertig een gezicht gaven. Van Loghem bouwde geen klinkende gebouwen als Brinkman en Van der Vlugts Van Nellefabriek, Jan Duijkers sanatorium Zonnestraal of J.J.P. Ouds Rotterdamse woonwijk De Kiefhoek: zij bepalen ons beeld van moderne architectuur met hun nadruk op licht, lucht en ruimte.
Bij de opening in 1936 van de moderne nieuwe AVRO-studio door Merkelbach en Karsten schreef een krant: ‘Heel het land zal in gejuich uitbarsten, leve Merkelbach en Karsten!’ Zo’n gejuich is Van Loghem nooit ten deel gevallen. Met zijn compromisloze ideeën in lezingen en publicaties hield hij zijn collega-architecten bij de les. En niet altijd even diplomatiek, blijkt uit zijn bespreking van het in 1935 geopende museum Boijmans van Adriaan van der Steur: ‘De degelijke, maar hopeloos antieke opleiding voor architect in Delft is duidelijk in het werk van Van der Steur te bespeuren. Het kost een kwart eeuw om de invloed van zoo’n opleiding kwijt te raken’.

Knarsetandend
Van Loghem, zoon van een bloemist, wilde modern zijn en idealen als gemeenschapszin en een gezonde woning met genoeg licht en ruimte bereikbaar maken voor een breder publiek. Daarbij ontmoette hij een innerlijk conflict: zijn kapitaalkrachtige opdrachtgevers wilden van hem particuliere villa’s, terwijl zijn hart bij het communisme lag. Hij laveerde tussen overtuiging en stugge praktijk; je ziet gewoon Van Loghem knarsetandend aan de tekentafel staan de wensen van zijn opdrachtgever uit te voeren, terwijl aan de muur de ideale ontwerptekening prijkt.
Die villa’s staan er nagenoeg allemaal nog, veelal in Haarlem-zuid, en het is een genoegen een fietstocht aan de bezichtiging ervan te besteden. Niet dat die huizen uit de jaren tien tot begin jaren twintig er allemaal zo romantisch uitzien, daarvoor was Van Loghem te rationalistisch. Zijn vroegste villa, ‘Zwanenhof’, bouwde hij als 28-jarige in opdracht van zijn ouders en je ziet direct de ingetogenheid en voorname kalmte die zijn architectuur kenmerkt.

Uitgekiende indeling
Paradoxaal genoeg wordt zijn manier van bouwen decoratiever en warmer van sfeer zodra hij rationeler in het ontwerpproces wordt. Het eerste voorbeeld daarvan is Tuinwijk-Zuid (1918-22), een complex van middenstandswoningen rond twee binnentuinen dat Van Loghem bouwde om de hoek van villa Zwanenhof. In zijn gedachten over tuinsteden met gemeenschappelijk gedeelde groenvoorziening was Van Loghem beïnvloed door de Engelse utopist Ebenezer Howard en diens boek ‘Garden cities of To-Morrow’ uit 1902. Het initiatief voor Tuinwijk-Zuid kwam van de bevlogen socialist Barend Chapon, die streed voor menswaardiger woningen.
Het resultaat is nog steeds te bewonderen. De horizontaal gelede bakstenen voorgevel van het complex wordt verzacht door het hout van de sculpturale houten balkons en pergola-achtige dakaccenten. Voor het hedendaagse oog is de architectuur niet revolutionair, maar een keuken en wc aan de straatkant en geen binnenplaatsje werd als zeer ongewoon ervaren. Dat gold ook de achterzijde van de woningen, die uitkijkend op de binnentuin de meeste raampartij toebedeeld krijgen. Samen met de uitgekiende ruimte-indeling van de beperkte plattegrond maakte dat Van Loghem tot een voorloper van de moderne rationele woningbouw.

Siberië
Het Haarlemse architectuurcentrum ABC laat in een onpretentieuze en door Lex Reitsma mooi vormgegeven tentoonstelling de weg zien die Van Loghem aflegde. Een rijk geïllustreerde publicatie biedt inzicht in diens oeuvre, dat in 1926 een onverwachte wending nam. Dat jaar werd het communistisch hart van Van Loghem geroepen naar de jonge Sovjet-Unie. Ongelooflijk maar waar: in het barre klimaat van het afgelegen Siberische Kemerovo bouwde de villa-architect achthonderd woningen, elektriciteitsgebouwen en fabrieken.
Al in 1927 keerde Van Loghem gedesillusioneerd terug (de Russische ambtenaren vonden rijtjeshuizen en spouwmuren onzin, gewend als ze waren aan veel ruimte en dikke muren tegen de kou) en vestigde zich in Rotterdam. Daar ontwierp hij opnieuw villa’s voor de vermogenden, nu echter in de modernistische stijl van het Nieuwe Bouwen, met witte muren, glaspartijen en staal. Zijn opvattingen over functionalistische architectuur kon Van Loghem kwijt in het vaktijdschrift De 8 en Opbouw.

Zwembad
Van Loghems meesterwerk uit deze functionalistische periode bouwde hij ironisch genoeg weer in Haarlem: het monumentale Sportfondsenbad uit 1935. Hierin kwamen al zijn ideeën uit de voorgaande decennia samen: een openbaar gebouw dat gezondheid en ontspanning bracht voor gewone mensen en gebouwd met het moderne staal, glas en beton. Een zonneterras op het zuiden sloot aan op het binnenbad en de zes meter hoge dubbele schuifwanden van glas en staal bewogen motorisch. Verwarming kwam van elektrische ventilatoren die hete lucht tussen de dubbele deuren bliezen, een noviteit in Nederland.
Het zwembad werd, als een opdringerige bezoeker, geparachuteerd in een door de negentiende-eeuwse tuinarchitect Zocher ontworpen park te midden van statige villa’s. Zestig jaar later zou deze plek wraak nemen: omwonenden en de gemeente slaagden in hun streven van het enorme zwembad af te komen. In 1995 werd Van Loghems modernste creatie, en daarmee Haarlems belangrijkste erfgoed uit de periode van het Nieuwe Bouwen, gesloopt. Je kunt er nu weer ongestoord tussen de villa’s wandelen.

Publicatie
J.B. van Loghem, Architect van een optimistische generatie, Rudolphine Eggink, Stichting Erfgoed J.B. Van Loghem, 400 pagina’s, ISBN 9789090357096, € 55,00

Filmvertoning
Bouwen te midden van eenzaamheid in filmtheater de Schuur, Haarlem, zaterdag 1 oktober, 14.30

Fietsroute
De Vereniging tot Instandhouding van het Complex Tuinwijk-Zuid heeft een fietsroute samengesteld langs de Haarlemse monumenten van Han van Loghem.

Houd de website van ABC Architectuurcentrum in de gaten voor nieuwe activiteiten in november.