Duitsland herdenkt Caspar David Friedrich in 2024 met enkele grote tentoonstellingen. Aan de Hamburger Kunsthalle de eer dit jubileumjaar af te trappen met een spectaculaire tentoonstelling die nieuw licht schijnt op deze schildergrootheid. 

Het wordt bij onze oosterburen groots gevierd, de 250e geboortedag van de grootste Duitse romantische schilder, Caspar David Friedrich (1774-1840). Zo’n jubileum kan met gemak de inhoudelijk obligate aanleiding vormen voor een blockbuster-tentoonstelling. Laat de marketingmotor flink ronken en de beloofde ‘once in a lifetime experience’ kan verdrinken in een hysterische drukte. Maar dat het echt anders kan, bewijst de Hamburger Kunsthalle met ‘Caspar David Friedrich. Kunst für eine neue Zeit’, een tentoonstelling die de aftrap vormt voor dit Friedrich-jaar. Dit op papier zo obligate jubeljaar leidt tot het verkennen van nieuwe invalshoeken, ja, zelfs het herijken van onze verhouding tot het werk van de jubilaris. En dat levert niets minder op dan een spectaculaire tentoonstelling, die zowel de historische noviteit als de actualiteit van Friedrichs werk voor onze tijd op ideale wijze uiteenzet.

Ontzagwekkend
De in Greifswald geboren Caspar David Friedrich omschreef zijn schilderkunst als ‘kunst voor een nieuwe tijd’. Voor zijn veelbewogen tijdsgewricht, als na Napoleons overwinningen in Duitsland in 1806 het Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie ophoudt te bestaan, stond hem een landschapsschilderkunst voor ogen die op geen enkele manier met dan bestaande verwachtingen rekening hield. Weg met die sleets geworden plaatjes van historische plaatsen bevolkt met verhalende figuurtjes. Weg met stijve academische, quasi-antieke monumentaliteit, weg ook met overzichtelijke landschappen waarin de beschouwer zich behaaglijk kan terugtrekken, lijkt hij gedacht te hebben. In zijn drang tot vernieuwing ontwikkelde Friedrich ontzagwekkende landschappen, bijeengesprokkeld uit schijnbare tegenstellingen.
Zijn weergave van de natuur is uiterst geconcentreerd, tot in kleinste details vastgelegd. Maar tegelijkertijd toont ze zich, zelfs op middelgroot formaat, ademend, atmosferisch en monumentaal, zoals op Morgennebel im Gebirge (1808). En die haast ideale natuur die hij neerzet lijkt dan wel ongerept of verstild, zelfs groots of gevaarlijk zoals op Das Eismeer (1823-24). Maar altijd gaat het hem nadrukkelijk om de ‘waargenomen’ natuur. De verhouding van mens tot natuur is wat hier centraal staat, het landschap is een uitdrukking van de gemoedstoestand van de beschouwer.

Dikke ijsschotsen
Hoe waarneming aan de wortel ligt van die hele onderneming, wordt prachtig duidelijk gemaakt met de vele tekeningen waarmee de tentoonstelling doortrokken is. ‘Am 17. Juli 99’ staat op een delicaat gewassen tekening van een distel, meteen eronder op hetzelfde blad een boomstudie ‘24 Juli 99’. De nauwgezette dateringen, en het ‘komisch educatieve’ kinderlijk zonnetje en vrolijk blazend wolkenmannetje om de lichtval en windrichting aan te geven, brengen de maker wonderlijk nabij. Grillige, kale eikenbomen, een nestelende ooievaar, het spel van licht en schaduw op rotsformaties en een hunebed, studies van wolkenluchten: alles wordt even helder en nauwgezet onderzocht. Naast deze tekeningen vervaardigd in de omgeving van Dresden, Greifswald of op het eiland Rügen, is ook een aantal ‘en plein air’ vervaardigde olieverfschetsen te zien. Soms zijn het niet meer dan snippers canvas waarop hij direct de wonderlijkste kleurkleurschakeringen van dikke ijsschotsen in de Elbe vastlegt, nog zoiets waarmee hij zich een voorloper van een heel nieuwe manier van schilderen toonde.
Wat betreft de actualiteit van het werk hoeven we niet ver te zoeken, in deze roerige tijden waarin de klimaatcrisis en sociale ongelijkheid steeds vaker aan de kaak worden gesteld. Het museum heeft daaraan ijzersterk en divers invulling gegeven, door op de volgende verdieping werk van hedendaagse kunstenaars te tonen. Zo is Mari Eastmans kleurige tekening (2001) met viltstift, krijt en potlood een geestig ironisch commentaar op het werk van Friedrich: “I’m in a very Caspar David Friedrich mood lately…”. Van Kehinde Wiley is de politiek-cultureel geladen en ontroerende video-installatie The Prelude (2021) te zien, waarin hij mensen van kleur in de canon van ‘sublieme’ westerse landschappen plaatst. In een metershoog tweeluik reflecteert deze laatste kunstenaar nogmaals op de relatie tussen identiteit en landschap in een derde etappe van de tentoonstelling, waarmee de bezoeker met een meesterlijke zwaai regelrecht de vaste collectie in geslingerd wordt.

Tip
De tentoonstelling in Hamburg is een samenwerking met de Alte Nationalgalerie in Berlijn, waar Caspar David Friedrich. Unendliche Landschaften te zien zal zijn van 19.04.2024 tot 04.08.2024. Andere tentoonstellingen in dit jubileumjaar zijn Caspar David Friedrich. Wo alles begann in het Albertinum en het Kupferstich-Kabinett in Dresen (24 augustus t/m 17 november) en ‘Lebenslinien’ in het Pommersches Landesmuseum in Greifswald (28 april t/m 4 augustus).