15 januari 2025

De Royal Academy of Arts in Londen presenteert de tentoonstelling ‘Michelangelo, Leonardo, Raphael: Florence, c. 1504’, waarin de invloedrijke en rivaliserende relatie tussen deze drie grootmeesters in 1504 centraal staat. Met een selectie van tekeningen, schilderijen en beeldhouwwerken laat de expositie zien hoe zij elkaar inspireerden én uitdaagden.
Zaaloverzicht ‘Michelangelo, Leonardo, Raphael: Florence, c. 1504’ met Michelangelo Buonarroti, ‘De maagd en het kind met het heilige kind Johannes’ (‘Taddei Tondo’), ca. 1504-05, foto: © Royal Academy of Arts, London / David Parry. Artwork: The National Gallery, Londen

In 1504 kruisten drie reuzen uit de kunstgeschiedenis elkaars wegen in Florence. Leonardo da Vinci schilderde er omstreeks deze tijd een vrouwenportret dat bekend zou komen te staan als de Mona Lisa (1503-06). Zijn collega en concurrent Michelangelo woonde er de onthulling bij van zijn sculptuur van David (1501-04). En de jeugdige Rafael was naar Florence gekomen om er zijn ogen goed de kost te geven. Over dit ‘supertrio’ heeft de Royal Academy of Arts in Londen nu een intrigerende tentoonstelling die uitgebreid ingaat op de manier waarop deze kunstenaars omstreeks 1504 op elkaar hebben gereageerd. Dat gebeurt vooral aan de hand van tekeningen. Daarnaast zijn er schilderijen en beelden te zien waaronder het vermaarde Taddei Tondo (1504-06) – een reliëfsculptuur van Michelangelo uit de collectie van de Royal Academy.

Zaaloverzicht ‘Michelangelo, Leonardo, Raphael: Florence, c. 1504’ met Rafael, ‘De maagd en het kind met de jonge Johannes de Doper (‘Esterhazy Madonna’), ca. 1508, Museum of Fine Arts, Boedapest, foto: © Royal Academy of Arts, Londen / David Parry

Vakbroeders
Met een leeftijdsverschil van 31 jaar zijn deze drie kunstenaars eigenlijk geen generatiegenoten. Leonardo werd geboren in 1452, Michelangelo in 1475 en Rafael in 1483. Laatstgenoemde zien we hier dan ook vooral in de rol van leergierige kunstenaar-in-de-dop die gretig nieuwe indrukken opzuigt. Van zijn hand is onder meer een tekening van Michelangelo’s David te zien en een schets naar een (verloren gegaan) schilderij van Leonardo: Leda en de zwaan (1508-15). De houding van het kindje Jezus op Rafaels zogeheten Esterhazy Madonna (ca. 1508) valt terug te voeren op het Taddei Tondo. Schetsen van Leonardo maken aannemelijk dat hij eveneens dit reliëf van Michelangelo moet hebben bestudeerd. De verstandhouding met zijn jongere vakbroeder wordt echter vooral gekenmerkt door rivaliteit.

Michelangelo Buonarroti, ‘Mannelijk naakt’, ca. 1505-06

Rivaliteit stimuleert creativiteit
Leonardo was gekrenkt door de manier waarop Michelangelo zich had uitgelaten over zijn onvoltooide werken. Hij zette op zijn beurt kwaad bloed bij Michelangelo met het voorstel diens standbeeld van David op een ongunstige plek neer te zetten. Maar rivaliteit kan natuurlijk ook een krachtige creatieve stimulans zijn. Daar zal het Florentijnse stadsbestuur althans op gehoopt hebben toen ze Leonardo en Michelangelo kort na elkaar vroegen wandvullende schilderingen te maken in de grote vergaderzaal (Sala del Gran Consiglio) van het Palazzo Vecchio. Florentijnse militaire triomfen vormden het onderwerp. In oktober 1503 kreeg Leonardo opdracht de slag bij Anghiari (1440) te schilderen. Amper een half jaar later werd Michelangelo gevraagd op de tegenovergelegen muur de slag bij Cascina (1354) te schilderen. Naar verluidt was het idee om deze twee kunstenaars tegen elkaar uit te spelen afkomstig van de schrijver en strateeg Niccolò Machiavelli.

Bastiano da Sangallo, naar Michelangelo Buonarroti, ‘De slag bij Cascina’ (‘De baders’), ca. 1542

Ontwerpschetsen
Geen van beide muurschilderingen is gerealiseerd (hoewel Leonardo nog wel een begin heeft gemaakt met de zijne.) Maar gelukkig zijn er van beide kunstenaars wel de nodige ontwerpschetsen bewaard gebleven. Die vormen nu het (niet te versmaden) hoofdgerecht op de tentoonstelling. We kennen het ontwerp van Michelangelo’s schildering dankzij een kopie van een van zijn leerlingen – Bastiano da Sangallo. En op de muur van de Royal Academy is in grove lijnen het silhouet van de beoogde schildering op ware schaal weergegeven. Merkwaardig is dat Michelangelo niet het eigenlijke gevecht heeft afgebeeld maar zich concentreert op een voorafgaand moment. De badende soldaten klauteren haastig uit het water om zich klaar te maken voor de strijd. Michelangelo’s schetsen tonen bovenmatig gespierde lijven en in vreemde bochten gedraaide ledematen.

Leonardo da Vinci, ‘Steigerend paard’, ca. 1503-05, © Royal Collection Enterprises Limited 2024 | Royal Collection Trust

Vooral verschillen
Leonardo neemt ons wél mee naar het krijgsgewoel. Zijn schetsen zijn dynamische wemelingen van ruiters en – vooral – paarden. Verbluffend levendige tekeningen zijn het van stampende, bijtende, steigerende en briesende paarden die in hun onstuimigheid bijkans van het papier af lijken te denderen. Leonardo en Michelangelo hebben beslist invloed op elkaar uitgeoefend. Maar bij hun ontwerpen voor krijgshaftige muurschilderingen zijn het vooral de verschillen die in het oog springen.