29 oktober 2024
Lang vervlogen en toch pijnlijk actueel. De tentoonstelling ‘Susanna – Van middeleeuwen tot MeToo’ in Museum Gouda biedt aan de hand van meer dan veertig schilderijen, tekeningen, prenten en voorwerpen een podium aan het eeuwenoude aanrandingsverhaal van Susanna. Velen kennen het verhaal van Susanna als het onderwerp van talloze kunstwerken.
De vraag is: waarom leggen kunstenaars, van Rembrandt tot nu, dit grensoverschrijdende tafereel keer op keer vast? In het verhaal van Susanna, dat in de Bijbel staat en een hoofdstuk is in het Arabische sprookje Duizend-en-één-nacht, wordt zij bespied door twee oude mannen terwijl ze een bad neemt in haar eigen tuin. De mannen doen een poging tot verkrachting en chanteren haar als ze zich verzet. Wanneer de twee mannen haar voor de rechter slepen, wordt haar onschuld ternauwernood bewezen. Het verhaal is door de eeuwen heen op diverse manieren in de kunst verbeeld. Susanna staat symbool voor godsdienstigheid en huwelijkse trouw, en wordt neergezet als zowel lustobject als slachtoffer. Dit laatste aspect zien we onder andere in Susanna en de ouderlingen (1632-1636) van Jan Gillisz. van Vliet (1605-68). In dit gruwelijke werk hebben de ouderlingen Susanna stevig vast terwijl zij met al haar kracht schreeuwt om hulp.

Kijkspel
Het topstuk van de tentoonstelling, voor het eerst te zien in Nederland, is misschien wel de meest aangrijpende vertoning van Susanna’s verhaal. In Susanna en de ouderlingen (1649) van Artemisia Gentileschi (1593-1653), die zelf als jonge vrouw werd verkracht door een leerling van haar vader, verplaatst de kunstenaar zich in de situatie van Susanna. De blos op Susanna’s wangen en haar ogen die overal heen kijken behalve naar de mannen, drukken de angst uit die ze moet hebben gevoeld.
Kijken we eigenlijk niet al eeuwenlang zonder problemen naar een geromantiseerde afbeelding van een aanranding? De film Psycho (1960) van Alfred Hitchcock (1899-1980) beeldt Susanna’s verhaal niet direct af maar refereert eraan. Er wordt een extra laag toegevoegd aan het kijkspel. In de tentoonstelling wordt van de horrorfilm Psycho een scène getoond waarin hoofdpersoon Norman een schilderij van de muur haalt. Op dat schilderij is het verhaal van Susanna te zien, wat vooruitwijst naar de gebeurtenissen die volgen. Norman haalt het schilderij van de muur om door een kijkgat de jonge vrouw Marion te kunnen bespieden terwijl zij in haar hotelkamer een douche neemt.

Op gespannen voet
Een ander werk waar een voyeuristische laag aan toe is gevoegd is het schilderij Na het bad (1902) van Gustave Vanaise (1854-1902). Het werk van Vanaise toont een naakte vrouw die met haar rug naar ons toe zit en over haar schouder kijkt. Op de achtergrond zien we een schilderij van Rubens hangen waarop te zien is hoe Susanna wordt besprongen door de ouderlingen. Het werk zet aan tot nadenken, zijn wij als kijker nu ineens de oude mannen geworden die Susanna begluren? De werken benadrukken het voyeuristische karakter van zowel het verhaal zelf als het feit dat dit onderwerp zoveel kunstenaars heeft aangetrokken.
Waarom keerden kunstenaars steeds terug naar dit verhaal? Voor velen bood het simpelweg een aanleiding om vrouwelijk naakt af te beelden. Maar het roept de vraag op of zij zich destijds realiseerden dat hun verfraaide voorstellingen afleidden van de essentie van het verhaal: een aanranding. Met de kennis en moraal van nu staan het verhaal en de schoonheid van de afgebeelde vrouw met elkaar op gespannen voet, en is het ongemakkelijk om ernaar te kijken.
